Avatar

(Pop-cultuur recensies vanuit Joods perspectief: film als moderne midrasj)

Ik moet toegeven: wanneer het op 't Science-Fiction en Fantasy genre aankomt ben ik verdacht vergevingsgezind en heb ik van nature een hoge tolerantie voor (matige tot slechte) films. Hoe dat komt? Misschien is het mijn antropologische nieuwsgierigheid naar alternatieve culturen (verzonnen of niet) of misschien omdat ik gewoon een dromer ben.
Hoe dan ook, ondanks mijn voorliefde voor het genre hoef ik James Cameron's Avatar niet met de mantel der liefde te bedekken. De film staat als een huis.

Als film behoeft Avatar-het-fenomeen geen introductie meer. Het is een succesverhaal voor zowel de laatste 3D en CGI technieken als voor een spannend, archetypisch verhaal met een duidelijke dichotomie tussen Goed en Kwaad.

Het plot is--zoals het een spannende kaskraker betaamt--flinterdun. "Dances with Smurfs" is de film ook wel schertsend genoemd en die kritiek is niet geheel onterecht. Het Pocahontas-gehalte spat van het scherm. Toch valt het recyclen van clichés door de milieubewuste regisseur te vergeven omdat het visuele en emotionele aspect van de film zo sterk is. De prachtige beelden, extra versterkt door het 3D effect, geven de kijker het gevoel alsof je de kans krijgt om etnografisch onderzoek te verrichten in de tastbare, buitenaardse wereld van de planeet Pandora.

Het verhaal is in vier zinnen samen te vatten: Jake Sully, een marinier, wordt naar de planeet (of eigenlijk, maan) Pandora gestuurd om deel te nemen aan het Avatar programma. Met een op afstand bestuurbaar gastlichaam voegt hij zich onder de 'lokale' bevolking van Pandora: de blauwe, 3 meter lange mensachtige Na'vi met het doel om goedschiks of kwaadschiks controle over kostbare delfstoffen te krijgen . Wat volgt is een hevige verliefdheid van Jake: op Neytiri, een Na'vi schone maar ook op het Na'vi volk, de planeet zelf en de pantheïstische Na'vi spiritualiteit rondom een Gaia-achtige godheid, Eywa. Uiteindelijk moet Jake Sully een dappere en drastische keuze maken voor waar hij echt in gelooft...

Een hevige strijd brandt los: tussen de belangen van het Grote Geld en het Na'vi volk dat op een laag technologisch maar zeer hoog spiritueel niveau in harmonie leeft met de planeet. Jake Sully leert gaanderweg met Neytiri als zijn persoonlijke gids het leven op Pandora kennen en voelt zich op een gegeven moment zó thuis bij de Na'vi dat hij er voor kiest om--tegen al zijn belangen in--tegen de menselijke overheersers te strijden en om uiteindelijk zelf Na'vi te worden.

De film is de moeite waard omdat de film weet te overtuigen. De wereld van Pandora en van haar ingezetenen voelt zo echt dat je als kijker vanzelf mee gaat leven ondanks de vele clichématige elementen van het verhaal. De onvermijdelijke liefde tussen Avatar-Jake en de strijdbare Neytiri komt integer over. Een van de meest ontroerende scénes is wanneer Neytiri de echte (menselijke) Jake teder in haar armen vasthoud, alle verschillen overbruggend.
Wat de film voor de moderne (en Joodse) kijker interessant maakt is niet zozeer het plot of de gemakzuchtige eco-boodschap maar de vele vragen rondom identiteit en spiritualiteit die de film oproept. Wat betekent het om opeens overheerst te worden door een ander, onderdrukkend volk? Om een minderheidscultuur te worden?

Eén van de meest schrijnende scénes is de vernietiging van 'Hometree', het spirituele hart van de leefgemeenschap van de Na'vi. Onder sferische klaagzangen werd de torenhoge boom--cultisch centrum van de Na'vi--door grof militair geweld geveld. De wanhoop en desolatie bij de Na'vi was volledig. De rillingen liepen over mijn rug omdat ik opeens een metafoor voor het herdenken van de vernietiging van de Tempel kreeg aangereikt. Het was het Tisja b'Av gevoel--de treurdag waarop de vernietiging van de Tempel wordt herdacht. Hoe men ook tegenover de rol van de Tempel staat (een heel andere discussie) raakte de indringendheid van de film een gevoelige snaar.

De film worstelt impliciet ook met de vraag wat het betekent om 'vreemdeling' te zijn. Jake Sully is aanvankelijk de vreemdeling onder de Na'vi. "Je bent onwetend als een kind!" bijt Neytiri hem toe. Maar Jake leert snel en op een gegeven moment draaien de rollen zich om. Hij voelt zich vreemdeling onder de mensen en vertrouweling onder de Na'vi. Is identiteit iets waar je mee geboren bent of iets waar je voor kiest? Of misschien allebei? En wat betekent zo'n keuze voor iemand?

Als laatst bespreekt de fim een interessante al dan niet geheel originele visie op spiritualiteit. De Gaia-esque godheid Eywa is geeft de Na'vi toegang tot een tastbare, alledaagse heiligheid en onderliggende eenheid. Het ethisch monotheïsme van de Joodse traditie lijkt in eerste instantie niet zo op Eywa (al zou Baroech Spinoza er wel wat in zien!). Toch, als men wat dieper graaft in de mystieke tradities van o.a. de Kabbala, gaat de vergelijking tussen de Sjechiena (het immanente, vrouwelijke aspect van God) en Eywa weldegelijk (deels) op. Net zoals de Na'vi leert het (meer contemplatieve) Jodendom ons dat het leven hier en nu geheiligd moet worden, dat we respectvol met mens en natuur moeten omgaan en dat we de fundamentele eenheid der dingen (echad b'echad) nooit uit het oog mogen verliezen. De opdracht dat deze theologie ons automatisch meegeeft verschilt dan in wezen niet veel van de zorg waarmee de Na'vi hun leven proberen te leiden. Ook wij kunnen de Sjechiena - de goddelijke aanwezigheid - overal om ons heen ervaren en ons moreel kompas er op callibreren. De kritiek dat de film dan ook 'heidens' zou zijn vind ik dan ook onterecht. Avatar nodigt juist de mainstream uit tot discussie en bezinning en dat is haar kracht.

Met een film als Avatar wil je graag de schoonheidsfoutjes en de clichés vergeven en dat doe ik dan ook. Bekijk de film en laat Pandora dan op je inwerken. De vragen die zij oproept met betrekking tot ons leven hier op onze eigen prachtige planeet zijn zeker de moeite van het contempleren waard. "I see you!"